گذر زمان در عشایر ایل قشقایی

امروز: جمعه 103 آذر 2

خورنیوز:کوچ قشلاقی و ییلاقی عشایر پنهان در زوایای برگ برگ زندگی شهری می‌گذرد، اما همگان آنان را به دست فراموشی سپرده و حتی آداب و رسوم این افراد نادیده گرفته شده است.

یکی از اقوام موجود در سطح شهرستان دهاقان عشایر ترک قشقایی است که بیشتر در دامنه‌های تپه آستانه و قسمت‌های سردسیر و گرم سیر دهاقان سیاه چادرهای خود را برپا می‌کنند و گله گوسفندان خود را به دامان کوه و کوهسارهای سرسبز شهرستان به چرا می‌برند که مردمانی سرخوش و دلشادند، دل‌هاشان به کوچه پس کوچه‌های غم ناآشناست، کینه در میانشان واژه‌ای است بی‌معنا. بیشتر قشقایی‌ها مردمانی بلند قامت و خوش صورت و دلاورند. چهره آنها گندم‌ گون، چشمانشان سیاه یا میشی و مویشان مشکی یا بور و طلایی است.
زنان قشقایی هرگز آرایش نمی‌کنند، تنها فرق زنان با دختران «چتر زلف» زنان است، هنگام عروسی برای آرایش عروس این چتر زلف را درست می‌کنند. مردان قشقایی همیشه صورت خود را می‌تراشند و به سبیل گذاشتن علاقه خاصی دارند، علاقه وافر و بسیاری به جشن، پای کوبی و رقص در بیشتر ایام سال دارند و از اندوه و سوگواری گریزان هستند به طوری که در تمام ایام سال تنها در 10 روز آغاز ماه محرم سوگواری و عزاداری می‌کنند.

* مراتع ییلاقی و قشلاقی ایل قشقایی دهاقان
رئیس اداره منابع طبیعی دهاقان در این مورد با اشاره به سیمای منابع طبیعی شهرستان اظهار داشت: شهرستان دهاقان با وسعتی معادل 145 هزار هکتار با ارتفاع متوسط یک‌هزار و 850 متر از سطح دریا دارای زمستانی سرد و تابستانی معتدل با متوسط بارندگی (آمار 44 ساله ) ایستگاه هواشناس همگین 292 میلی‌متر است.
مرتضی رضایی تصریح کرد: از تمام وسعت شهرستان 121 هزار هکتار به منابع طبیعی اختصاص یافته که در قسمت جنوب و جنوب غربی آن در مجاورت شهرستان‌های سمیرم و بروجن به وسعت 76 هزار و 850 هکتار با پوشش گیاهی خوب تا متوسط و به‌صورت مراتع ییلاقی مورد تعلیف دام‌های روستاییان و عشایر ترک زبان ایل قشقایی قرار می‌گیرد و بخش شرقی و شمال شهرستان در مجاورت شهرستان‌های شهرضا و مبارکه دارای مرتعی متوسط تا ضعیف است که به‌صورت مراتع قشلاقی با 19 هزار و 400 هکتار درتعلیف دام‌های روستاییان موثر است. مابقی واقع درحوزه شهر و به‌صورت سنگلاخی و فاقد ممیزی است.
وی تصریح کرد: مرتع این شهرستان به دلیل متغیر بودن آب و هوایی به مراتع قشلاقی و ییلاقی تقسیم می‌شود و مساحت مراتع خوب تا متوسط این شهرستان 76 هزار و 851 هکتار و در قالب 38 عرف مرتعی از جمله مرتع غیر مشجر با پوشش گیاهی خوب تا متوسط که به صورت ییلاقی مورد تعلیف دام‌های روستاهای دزج و همگین و 198 خانوار عشایری با40 هزار واحد دامی قرار می‌گیرند و مساحت 19 هزار و 400 هکتار در قالب هشت عرف به‌عنوان مرتع قشلاقی مورد تعلیف حدود 14 هزار واحد دامی روستاهای علی‌آباد جمبزه، قمبوان، پوده، لاریچه، قهه، قمیشلو و... قرارمی‌گیرد . این شهرستان در مجموع دارای 54 واحد دامی وابسته به مرتع بوده که علاوه بر علوفه‌ای مرتع از پس چر مزارع نیز استفاده می‌کنند.
یک فرهنگی ترک زبان قشقایی در مورد آداب و رسوم ایل قشقایی گفت: رقص چوبی (گروهی) زنان و مردان قشقایی بسیار زیبا و جالب است که همگان را به سوی خود جذب می‌کند و دیگر قومیت‌ها علاقه بسیاری برای شرکت در جشن و سرور آنها دارند. در این جشن‌ها زنان و مردان هر یک دو دستمال در دست می‌گیرند و پیرامون یک دایره بزرگ می‌ایستند و با آهنگ کرنا و دهل دستمال‌ها را تکان می‌دهند و با حرکات موزون پیش می‌روند در رقص «درمرو» یا چوب بازی نیز«معروف به ترکه بازی»، مردان دوتا دو تا و به نوبت با چوب‌های کوتاه و بلندی که در دست دارند به آهنگ ساز و دهل با یکدیگر می‌رقصند و مبارزه می‌کنند.

*رقص در ایل قشقایی
ایل قشقایی از ایل‌های بزرگ کشور ایران است که در واقع رقص در ایل قشقایی نیز نشانه و نماد همبستگی، اتحاد و دوستی است. در هنگام رقص همه دست در دست هم و دوشادوش یکدیگرند. در بین عشایر قشقایی رقص‌های گوناگونی معمول است که در تمام آنها زنان و مردان در کنار یکدیگرند و تقریبا در اکثر رقص‌های قشقاییان زنان و مردان هر دو حضور دارند.
این فرهنگی ترک زبان اضافه کرد: در جشن‌ها مردان و زنان هریک دو دستمال در دست می‌گیرند، پیرامون یک دایره بزرگ ایستاده و با آهنگ کرنا و دهل ضمن تکان دادن دستمال‌ها با حرکات موزون پیش می‌روند. چوب بازی که رقصی معمولا مخصوص مردان است بدین ترتیب انجام می‌گیرد که طبال بر طبل می‌کوبد و کرنازن در ساز خود می‌دمد زنان حول یک دایره ایستاده کل می‌کشند و مردان در میان به چوب بازی یا رقص «در مرو» می‌پردازند.
محمد جواد پناه‌پوری افزود: در این بازی مردان دوبه‌دو با چوب‌های کوتاه و یک چوب بلند با یکدیگر می‌رقصند و مبارزه می‌کنند همراه با آهنگی که به تدریج اوج می‌گیرد و ریتم آن تندتر می‌شود سعی می‌کنند تا با زدن چوب به پای حریف چوب بلند را تصاحب و حریف را از میدان بدر کنند و بدین ترتیب رقص ادامه می‌یابد تا برنده نهایی مشخص شود. استفاده از لباس‌هایی با رنگ‌های متنوع و شاد و دستمال‌هایی با رنگ‌های زیبا و رنگارنگ زیبایی رقص‌های هنرمندانه قشقایی را دو چندان می‌کند.

* عروسی در ایل قشقایی
وی خاطر نشان کرد: ایل قشقایی از مهم‌ترین گروه‌های کوچنده منطقه محسوب می‌شوند. معمولا عشایر قشقایی، مناسبت‌های شادی همچون عروسی را در ییلاق و در کنار چشمه‌های پر آب و مراتع سرسبز با برپا کردن چادرهای متعدد در کنار هم و پوشیدن لباس‌های رنگارنگ و در عین حال شیک برگزار می‌کنند. بسیاری از سنت‌های اسب سواری، تیراندازی، آوازخوانی و ... نیز در عروسی‌ها اجرا می‌شود.

*سیاه چادر
این فرهنگی ترک زبان ایل قشقایی دهاقان تصریح کرد: نام مسکن عشایر آلاچیق است که از دو بخش تشکیل می‌شود، بخش بالایی چادر (سقف آن) سیاه چادر نام دارد و از موی بز بافته می‌شود. بخش دیگر دیواره جانبی است که چیق (یا چیت) نام دارد و از ترکیب نی و موی بز ساخته می‌شود.
پناهپوری افزود: چادرهای ایلی را که «بوهون» خوانده می‌شود، از موی بز و به رنگ سیاه می‌بافند. این چادرها به شکل مستطیل است و از چند بخش گوناگون سقف، لتف‌های اطراف چادر، تیرک‌ها، چند قطعه«کمج» یا«کمجه»، بندها، میخ‌های بلند چوبی، میخ‌های کوچک چوبی که به نام «شیش» خوانده می‌شود و لفاف یا «چیق» یا«نی چی» اطراف چادر تشکیل شده‌است.
وی گفت: به‌جز چادرهای سیاه که چادر رسمی ایلی است، چادرهای برزنتی سفید یا اخرایی رنگ دو پوششه آفتاب گردان یا مخروطی برای پذیرایی مهمان‌ها و برای استفاده در جشن‌ها و عروسی‌ها نیز وجود دارد. در جشن‌ها دامن این چادرها را بالا می‌زنند تا تماشاچیان صحنه را بهتر ببینند. گاهی در درون این چادرها شستشو می‌کنند. به تازگی برخی عشایر برای آرامش بیشتر در ییلاق و قشلاق خانه‌های سنگی یا آجری ساخته‌اند.

* پوشاک
پوشاک زنان قشقایی بسیار زیبا و جالب توجه است و از چهار یا پنج دامن چین‌دار رنگارنگ تشکیل شده است که تنبان با زیر جامه نامیده می‌شود. تنبان‌ها را روی هم می‌پوشند و هر کدام آنها از ?? تا ?? پارچه ساخته می‌شود. تنبان‌های زیری از پارچه‌های ارزان مانندچیت گلدار و دامن‌های رویی از پارچه‌های بهتر مانند مخمل یا زری و تور است و در پایین حاشیه یا تزئین دارد. پیراهن زنان تا ساق پا، یقه بسته و آستین بلند است و در دو طرف پایین چاک دارد که روی دامن‌ها قرار می‌گیرد. اگر پیراهن از جنس ساده و گلدار نباشد پیش سینه را پولک دوزی می‌کنند. روی پیراهن ارخالق کوتاهی با آستین سنبوسه‌ای می‌پوشند که از زری گلدار یا مخمل است. بر دو گوشه کلاخچه‌ای (کلاهچه یا کلاهکی) سه گوش از جنس آرخالق کش می‌اندازند و پس از آنکه آن را سر گذاشتند کش را به زیر می‌آورند و موها را دور کش می‌پیچند. لباس مردان عموما کت و شلوار است، اما پوشاک ایلی آنها ارخالق آستردار بلندی است که تا مچ پا می‌آید و آستین بلند و گشاد و چاک دار دارد و ساده یا گلدار است.

* پیشه‌های مردمان قشقایی
سرپرست نمایندگی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری دهاقان در این مورد گفت: قشقایی‌ها در سردسیر و گرمسیر به کشاورزی و باغداری می‌پردازند. محصولات آنها گندم، جو، برنج، حبوبات، سبزی، مرکبات و خرماست. کشاورزی بیشتر با اصول قدیمی و گاوآهن انجام می‌گیرد. زنان در همه کارها با مردان همکاری می‌کنند. پس از برداشت محصول و پرداخت حق مالکانه، زنان بقیه محصول را در خورجین‌ها و جوال ها ذخیره می‌کنند یا به فروش می‌رسانند.
روح‌الحق موسوی خاطرنشان کرد: زنان از شیر کره، ماست، کشک، قره قوت «قارا»، سرشیر و جز آن تهیه می‌کنند. ماست را در مشک‌هایی که به سه پایه چوبی متصل است می‌آویزند و آنقدر تکان می‌دهند تا کره و دوغ به‌دست آید. کار دیگر زنان بافت جاجیم، گلیم، گیه قالی، خورجین، خوابگاه و جز آن است. زنان و دختران نخست پشم گوسفند را با دوک می‌ریسند و پس از آن که آنها را رنگ کردند به صورت کلاف برای بافت آماده می‌سازند.

* اتومبیل نیسان قشقایی
شرکت اتومبیل‌سازی ژاپنی نیسان در سال ???? میلادی مدل جدید و جمع و جوری از اس یووی خود با نام نیسان قشقایی به بازار ارائه کرد. این شرکت دلیل نامگذاری این ماشین را مشهور بودن افراد ایل قشقایی به سخت کوشی عنوان کرده است. این نوع نامگذاری برای دومین بار است و برای بار اول این شرکت نام یک ایل مغربی را برای یکی از ماشین‌های خود انتخاب کرده بود.

* برخی آداب و رسوم برجسته ایل قشقایی
ـ کره حضرت ابوالفضل
یکی دیگر از فرهنگیان ایل قشقایی دهاقان گفت: یکی از مهم‌ترین و با ارزش‌ترین قسم‌های رایج در میان عشایر ایل قشقایی قسم معروف «کره حضرت ابوالفضل (ع)» است که در واقع در زبان فارسی معنای سنگ چین می‌دهد و در آن افراد ایل چند سنگ را روی هم نهاده و بر آن قسم می‌خورند و قسم خوردن بر این منوال نهایت راستی و صداقت طرف مقابل را خواهد رسانید.

*مراسم پشم چینی
وی بیان داشت: پشم، این محصول دامی برای عشایر دارای اهمیت خاصی است، زیرا همین محصول مواد اولیه غنی‌ترین بخش فنون ساخت یعنی بافندگی را فراهم می‌کند و فروش آنها می‌تواند منبع مهمی از درآمد عشایر را تشکیل دهد.
وی ادامه داد: پشم چینی در دو مرحله با آداب و رسوم ویژه خود انجام می‌گیرد، یکی در اوایل بهار در قشلاق و دیگری در اواسط تابستان و در ییلاق که چین دوم گفته می‌شود و پشم آن گوزه است و نمد آلاچیق‌ها از همین گوزه چین دوم تهیه می‌شود. پشم چینی به‌وسیله قیچی موسوم به (قیرخ لیخ) انجام می‌گیرد، به طوری که ابتدا پاهای گوسفند را می‌بندند و آن را از پهلو روی زمین می‌خوابانند و با دست راست قیچی را گرفته و با دست چپ تیغه‌ها را روی هم فشار می‌دهند تا پشم چیده شود.

* برخی صنایع دستی عشایر ترک زبان ایل قشقایی
سرپرست نمایندگی میراث فرهنی، صنایع دستی و گردشگری دهاقان ادامه داد: جاجیم‌های بافته شده از سوی مردم ایل قشقایی دو نوع است، ساده و نقش‌دار یا گلدار. از انواع جاجیم‌های گلدار می‌توان چیچک لمه (غنچه‌دار)، قوشابرتا(جفت بته)، شاتا (شسته) ویئدی قارداش (هفت برادر) را نام بر دوروش بافت آنها تقریبا یکی است.
موسوی با اشاره به خورجین‌های بافته شده این ایل، اضافه کرد: خورجین‌های مورد استفاده و بافته شده توسط عشایر چند نوع است، نوع ساده آن مانند جاجیم بافته می‌شود و سپس به صورت خورجین دوخته می‌شود و انواع رنگین و نقشه‌دار را به اسامی خلی خورجین، قیناغ وگول می‌نامند.
وی خاطر نشان کرد: پلاس (پالاز) نیز نوعی جاجیم ارزان قیمت و مانند آن بافته می‌شود. جوال (چووال) که دو نوع است یک نوع را به‌وسیله دستگاه‌ها می‌بافند و مشهور است به هاناچووالی و با طرز بافتن با گلیم فرقی ندارد این نوع چووال برای حمل گندم و آرد و سایر منزل به کار می‌رود و نوع دیگر هم مانند پلاس بافته می‌شود که به هم می‌دوزند و (شال چووالی می‌گویند.) همچنین جوراب بافی هنر اصلی زنان عشایری شمرده می‌شود با نقشه‌های مختلف که این‌ها بیشتر مشهورند به (گلین قاشی) یعنی ابروی عروس، تیکمه که همان دوخته، قوچ بوینوزی (یعنی شاخ قوچ)، قیناخ (یعنی چنگ) و سلیمانی و ...

* حکیم جهانگیرخان قشقایی دهاقانی
رئیس اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی دهاقان اظهار داشت: حکیم جهانگیرخان قشقایی یکی از ستارگان درخشنده حوزه حکمی و عرفانی قشقایی است. پدر حکیم جهانگیر خان قشقایی، محمد خان از طایفه دره شوری، تیره جانبازلو و مادرش بی بی فاطمه از اهالی «دهاقان» است. حکیم جهانگیرخان در ابتدای زندگی خود مانند مادر خویش علاقه زیادی به همراهی طایفه در کوچ نداشت و اوایل عمر را در مکتب‌خانه دهاقان آغاز به تحصیل کرد و تنها اندک دانشی از خواندن و نوشتن کسب کرده بود که به تبعیت از پدر تا نزدیک 40 سالگی در ایل، با آداب و رسوم ایل قشقایی زندگی خود را سپری کرد. دوران کودکی حکیم در خانه تاریخی حسینقلی خان خطایی سپری گشته است.
رجب فرهمندیان افزود: وی علاوه بر اشتغال به دامداری و کشاورزی تبحر خاصی در نواختن تار داشت. آشنایی این حکیم بزرگ با همای شیرازی زندگی حکیم را وارد مرحله تازه‌ای کرد. به طوری که با بهره‌گیری از استعدادهای خدادادی و ایمان و صفات نیکوی پدر و مادر و تاثیر مثبت زندگی ساده در دامان طبیعت تا به سرعت گام‌های بلند در زمینه تکامل معنوی و روحی و تسلط بر علوم را بردارد و در مدت کوتاهی به درجه استادی در علوم فقه، فلسفه، عرفان، ریاضیات و هیئت رسد و اخلاق، ایمان، تواضع، بیان، شیوا و زندگی زاهدانه همگی موجب شد تا محل تحصیل وی «مدرسه صدر اصفهان» رونق خاصی پیدا کرد.
وی تصریح کرد: ایل قشقایی از چند طایفه و تیره تشکیل شده است این طوایف و تیره‌ها در طول زمان متغیر بوده‌اند و گاه در یکدیگر ادغام و زمانی از هم تفکیک شده‌اند. به‌طور کلی ایل قشقایی را می‌توان شامل 9 طایفه بزرگ و کوچک، طایفه دره شوری، طایفه کشکولی بزرگ، طایفه شش بلوکی، طایفه قراچه‌ای، طایفه عمله قشقایی، طایفه فارسیمدان، طایفه صفی خانی، طایفه رحیمی، طایفه کشکولی کوچک است.

*طایفه دره شوری
نام درشوری از نام محل ییلاقی آنها (دره شوری) گرفته شده است، اینان پس از ورود به استان فارس و شهرستان دهاقان در این ناحیه سکونت کردند.
رئیس اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی دهاقان خاطرنشان کرد: طایفه‌های عشایر ایل قشقایی را می توان به شرح زیر تقسیم بندی کرد.
خان‌های طایفه درشوری در سال‌های اخیر به زراعت و باغداری توجه زیادی کرده‌اند و گروه‌های زیادی از آنها به زندگی یکجا نشینی پرداخته‌اند. طایفه دره شوری یکی از طوایف پر جمعیت ایل قشقایی است و مردم آن به داشتن و پرورش اسب معروف هستند.

* طایفه کشکولی بزرگ
طایفه کشکولی در گذشته از سه تیره تشکیل می‌شد که به همراه سایر تیره‌های قشقایی ییلاق ـ قشلاق می‌کردند. ییلاق آنها قسمتی دیز جان و همگین بوده است. دره شوری‌ها هم این منطقه را که دارای مراتع وسیع و چراگاه‌های مناسبی برای دام‌هاست، قشلاق خود قرار می‌دهند.

* طایفه کشکولی کوچک
این طایفه قبلا تیره‌ای بود به‌نام اخپلو که بعدها تیره‌های دیگری از جمله تیره کرمانی به او اضافه می‌شود و گسترش پیدا می‌کند و ابتدا به‌نام کشکولی کرمانی و بعد با عنوان کشکولی کوچک نامیده می‌شود.

* طایفه شش بلوکی
شش بلوکی‌ها اغلب از تیره‌های بسیار قدیمی و از همان ترکان عراقی یعنی مهاجران اولیه هستند. این طایفه از پرجمعیت‌ترین طوایف قشقایی است که در پرورش و نگهداری دام مهارت فراوان دارند.

* طایفه فارسی‌مدان
طایفه فارسی مدان از قدیمی‌ترین طوایف ایل قشقایی است که قبل از دیگر طوایف ترک زبان به این منطقه آمده‌اند و چون فارسی نمی‌دانستند ، واژه (فارسی مدان) به آنها اطلاق شده است.
فارسی مدان‌ها به علت قدرت مرکزی و نفوذ و اعتبار و مدیریت کلانتران خود، با وجود رقابت‌ها و اختلافات خویشاوندی کمتر دستخوش تجزیه و جدایی قرار گرفته‌اند.

* طایفه عمله (طایفه جعفر بیگی)
جز نیروی محافظ خان و عوامل اجرایی و اداری او به شمار می‌روند و مستقیما زیر نظر خان اداره می‌شود. تیره‌های مختلف طایفه عمله زیر سرپرستی کدخدایی است که مستقیما از خان دستور می‌گیرد. با وجود این پاره‌ای از تیره‌های بزرگ تحت سرپرستی کلانترها هستند که پایگاه آنها از کلانترهای سایر تیره‌ها پایین‌تر نیست.

* دیدگاه‌های مطرح شده پیرامون تاریخچه ایل قشقایی
تاریخچه ایل قشقایی مبهم است و به‌درستی معلوم نیست از چه زمانی و از کجا و بر اثر چه عواملی به فارس کوچانده شده‌اند و نظریه‌های مختلفی در این مورد وجود دارد.
میرزاحسن فسائی در فارسنامه ناصری می‌نویسد: «قشقایی‌ها گروهی فراری و از گریختگان هستند که واژه قاچ قایی ریشه کلمه قشقایی است.»
بارتولد (محقق روسی) قشقایی‌ها را صاحبان اسب یا گوسفند پیشانی سفید (قشقا) می‌داند.
برخی محققان هم کاشغر را مرکز اولیه قشقایی‌ها می‌دانند و کاشغری یا قشقری به قشقایی تبدیل شده است.
گرهارددوفر قشقایی‌ها را همزمان با اتابکان سلغری می‌داند.
ابرلینگ قشقایی‌ها را یکی از طوایفی می‌داند که در پی هجوم غزنویان و سلجوقیان به خاورمیانه آمده‌اند.

* ناگفته‌های پنهان
آنچه گفته شد گذری هر چند کوچک بر آداب و رسوم و فرهنگ ایل قشایی که همگان آنان را به چشم زیبا و دلنشین جلوه می‌دهیم، اما کوچ آنها و تحمل سختی‌ها و رنج‌های میان راه و در طی کوچ مثل همیشه ناگفته ماند، چرا که هیچ مادر و پدر کوچ رویی دوست ندارد خاطرات تلخ زندگی خود از مرگ فرزندش در نبودن پزشک و امکانات بهداشتی و ... لب به سخن گشاید. شاید بتوان گفت کوچ قشلاقی و ییلاقی عشایر، پنهان در زوایای برگ برگ زندگی شهری می‌گذرد و همگان آنان را به دست فراموشی سپرده‌ایم چرا که سرگرمی‌های مادی و دنیا و زندگی شهری لحظه‌ای اجازه نمی‌دهد ذهنتان به این سمت و سو کشیده شود.
گزارش از فاطمه علی‌پور خبرنگار فارس در دهاقان